Ze świata nauki

Skąd pochodziło srebro, dzięki któremu Starożytni Rzymianie mogli rozwinąć system monetarny na niespotykaną wcześniej skalę? Dzięki badaniom fizykochemicznym i geologicznym naukowców z Université de Lyon udało się ustalić, że srebro do rzymskich monet wytapiano z galeny wydobywanej w hiszpańskich Górach Betyckich.

Nieoczekiwane odkrycie może być najlepszym dowodem na to, że ok. 12 800 lat temu na Grenlandii spadła sporej wielkości asteroida, wywołując gwałtowne zmiany klimatu, wywołane znacznym ochłodzeniem (trwającym ponad tysiąc lat) oraz napływem ogromnych mas słodkiej wody do północnego Atlantyku. Okres ten znany dziś jako młodszy dryas. 

Na pustyni Kyzył-kum w Uzbekistanie odnaleziono skamielinę szczęki dinozaura, który żył 90 milionów lat temu. Nie byłoby w tym nic dziwnego, ale okazało się, że ten drapieżnik o długości ok. 8 metrów, wadze ok. 1 tony i z zębami podobnymi do noży siał postrach wśród innych dinozaurów, w tym wczesnych krewniaków legendarnych tyranozaurów.

36 naukowców z kilkunastu polskich ośrodków naukowych połączyło siły, aby opisać zmiany klimatu na obszarach naszego kraju z perspektywy przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Na prawie 600 stronach publikacji regularnie pojawia się jedno słowo: zmiana. O tym, co ono oznacza i czego dokładnie dotyczy, mówi dr hab. Małgorzata Falarz, prof. UŚ z Wydziału Nauk Przyrodniczych – redaktor wydanej w tym roku monografii pt. "Climate Change in Poland – Past, Present, Future".

Wedle ustaleń paleontologów, kości znalezione na brytyjskiej Wyspie Wight należą do dwóch różnych, nieznanych dotąd gatunków spinozaurodów – drapieżnych teropodów, blisko spokrewnionych z olbrzymim dinozaurem ze spinozaurem. Ich nietypowe czaszki, przypominające czaszkę krokodyla sprawiały, że te dinozaury mogły rozszerzyć swoją dietę w porównaniu do innych teropodów – były wodnolądowymi dinozaurami, żywiącymi się między innymi rybami i żółwiami.

Piąta edycja Śląskiego Festiwalu Nauki KATOWICE będzie inna niż dotychczasowe: ŚFN zainauguruje w sobotę 9 października uroczystą galą otwarcia, 10 października festiwal będzie odbywał się na terenie kampusu Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach oraz wzdłuż bulwarów Rawy, a od 11 do 15 października online. Jak co roku Przystanek Nauka objął patronat nad 5. Śląskim Festiwalem Nauki KATOWICE. Będzie nas można spotkać na dwóch przystankach stacjonarnych.

Jak zmieniają się Katowice? Dlaczego Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia jest wyjątkowa na tle innych obszarów metropolitalnych w Polsce? Co daje nam globalizacja? Na te pytania odpowiedziała dr hab. Elżbieta Zuzańska-Żyśko, prof. UŚ z Instytutu Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej.

Prawdopodobnie większość mieszkańców Górnego Śląska przynajmniej raz w życiu odczuła drgania będące skutkiem wstrząsu związanego z odprężeniem Ziemi. Jest to przede wszystkim efekt działalności kopalń. Ostatni silniejszy wstrząs o magnitudzie 3 został odnotowany 19 maja 2021 roku w Katowicach-Murckach. Co wiemy o tych gwałtownych zjawiskach i dlaczego nie potrafimy ich jeszcze przewidzieć? Na te pytania odpowiada dr Maciej Mendecki z Instytutu Nauk o Ziemi na Wydziale Nauk Przyrodniczych Uniwersytetu Śląskiego, który zajmuje się sejsmicznością indukowaną działalnością górniczą.

Śląskie Greenwich, miejsce początku czy geodezyjne serce Śląska – to określenia używane w odniesieniu do jednego z najstarszych elementów sieci triangulacyjnej na terenie Polski. Nie bez powodu. O tym, czym jest ów cenny punkt I rzędu pruskiej osnowy geodezyjnej na obszarze Górnośląskiego Zagłębia Węglowego, mówi geograf dr hab. Marzena Lamparska, prof. UŚ z Wydziału Nauk Przyrodniczych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.

W październiku 2020 roku został zaktualizowany „Program polskiej energetyki jądrowej”, zgodnie z którym w najbliższym czasie ma zostać wybrana technologia, a w kolejnym roku – optymalna lokalizacja dla planowanej od lat elektrowni jądrowej. Zgodnie z założeniami ukończenia budowy wszystkich sześciu reaktorów możemy spodziewać się w 2043 roku. Złośliwi nazywają tę elektrownię „papierową”, ponieważ nie jest to pierwsza próba realizacji strategicznej inwestycji. Dlaczego budowa elektrowni jądrowej budzi tak wiele emocji? Czy rzeczywiście jest potrzebna w naszym kraju i co może być dla niej alternatywą? Na te i inne pytania odpowiada prof. dr hab. Janusz Janeczek, geolog z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, przewodniczący Rady Bezpieczeństwa Jądrowego i Ochrony Radiologicznej, organu doradczego prezesa Państwowej Agencji Atomistyki.

Na początku września zakończyła się 55. wyprawa polarna na Spitsbergen, w której udział wzięli pracownicy, doktoranci i studenci związani z Uniwersytetem Śląskim w Katowicach. Kluczowe znaczenie dla prowadzonych od ponad pięćdziesięciu lat analiz ma zachowanie ciągłości monitoringu. Naukowcy dołożyli więc starań, aby mimo trwającej pandemii koronawirusa nie tylko dotrzeć do Polskiej Stacji Polarnej Hornsund, lecz również bezpiecznie wrócić do Polski, by tu, na miejscu, kontynuować badania zmian środowiska arktycznego.

W połowie września każdego roku pokrywa lodowa Oceanu Arktycznego zmniejsza się do swojego rocznego minimum. O tej porze w 2020 roku lód zajmował powierzchnię 3,74 milionów kilometrów kwadratowych. Był to drugi (po rekordowym roku 2012) najniższy wynik w ciągu ostatnich 42 lat, odkąd zdjęcia satelitarne pozwalają na wykonywanie takich pomiarów. Pokrywa lodowa zajmuje obecnie zaledwie połowę tej powierzchni, którą zajmowała 40 lat temu o tej samej porze roku.

Megasusza, która trwała ponad 1000 lat, mogła nękać Azję Południowo-Wschodnią 5000 lat temu, wywołując dramatyczne zmiany w rozwoju tamtejszych cywilizacji. Takie wnioski wyciągają naukowcy, którzy przeprowadzili badania skał jaskiniowych w północnym Laosie. Badacze są przekonani, że susza zaczęła się, gdy wysychanie odległej pustyni Sahary zakłóciło występowanie deszczów monsunowych i wywołało susze w pozostałej części Azji i Afryki.

Ocieplająca się pokrywa lodowa Grenlandii osiągnęła „punkt bez powrotu”. Badania pokazują, że nawet jeśli klimat się ochłodzi, lodowce nadal będą się kurczyć.

Jaja, które składały pierwsze dinozaury nie miały twardych skorup, jak jaja współczesnych ptaków, tylko miękkie powłoki, przypominające jaja żółwi. Co ciekawe, było tak jeszcze na etapie podziału dinozaurów na trzy gałęzie i w każdej z nich niezależnie ewolucja doprowadziła do stwardnienia skorup.

Ślady nóżek, pozostałości po norkach, nietypowe zagłębienia – takich struktur w formacjach skalnych szukają ichnolodzy interesujący się zwierzętami kopalnymi. Te i inne ciekawe znaki aktywności wymarłych gatunków nie są jedynie fascynującą podróżą w odległą przeszłość. Okazuje się, że mogą nas dziś doprowadzić do cennych złóż czarnego złota czy zasobów wody.

Naukowcy przeanalizowali mapy dna morskiego wykonane podczas niedawno zakończonej misji i zaobserwowali górę wznosząca się z dna Oceanu Indyjskiego między Afryką a Madagaskarem. Góra ma wysokość 800 metrów i średnicę 5 kilometrów. Co ciekawe, nie zaobserwowano jej na wcześniejszych mapach tego rejonu, co oznacza, że podwodna góra wyrosła w ciągu 6 miesięcy.

Przed czterystu milionami lat istniały tylko dwie masy kontynentalne. Na północy Laurussia, zwana Eurameryką (współczesna Europa i Ameryka Północna), na południu Gondwana (m.in. dzisiejsza Ameryka Południowa, Afryka, Półwysep Indyjski, Antarktyda). Paleontolodzy od lat eksplorują dewońskie (sprzed 419–359 mln lat) odsłonięcia Laurussii. Badając m.in. epibionty (niewielkie organizmy żyjące na innych organizmach), odtwarzają warunki środowiskowe panujące w dawnych oceanach i morzach. Analizując ich liczebność i zróżnicowanie, można prześledzić na przykład wahania zasolenia, tempo sedymentacji, a nawet produktywność.

Szympansy i inne naczelne są potencjalnym źródłem wirusów. Zajmowanie lasów i przekształcanie ich w tereny rolnicze zwiększa prawdopodobieństwo pojawienia się kolejnych chorób, takich jak COVID-19, które przeniosą się z dzikich zwierząt na człowieka. Potwierdzają to badania przeprowadzone w Ugandzie przez badaczy z Uniwersytetu Stanforda, którzy opracowali modelowe działania ochronne dla gospodarstw graniczących z lasami, w których zamieszkują naczelne.